Xài tiền khó

(TBKTSG) - Ai cũng nghĩ làm ra tiền khó, quả cũng khó thật. Nhưng làm ra tiền rồi, két đầy rồi, tài khoản có nhiều con số không rồi, mới thấy xài tiền khó, có vẻ còn khó hơn làm ra tiền.

Làm ra tiền khi đang ngon trớn “ăn nên làm ra”, giống như chiếc xe lăn trên đất bằng, ít khi vấp váp. Đó là chưa kể người trúng số. Tuy triệu người mới có người gặp may độc đắc, có thể nói đó là duyên làm tiền dễ nhất, nhàn nhất trên đời. Tự dưng trên trời rơi xuống túi mình tiền tỉ không mất giọt mồ hôi gọi là. Nhưng có bao nhiêu người trúng độc đắc rồi mới thấy đó là tai vạ. Người đời chê bai, bạn bè tuyệt tình, người thân oán giận. Cũng chỉ vì tiêu xài số độc đắc thiếu cái văn hóa nên mới thành tai vạ.

Những người thành công lớn trong sự nghiệp làm giàu mà không phải trúng số hay hưởng thừa kế thì đồng tiền họ làm ra rất khác nhau. Người lương thiện phải vắt từng giọt mồ hôi, thức từng đêm trắng, chèo chống con thuyền lên thác xuống ghềnh. Kẻ bất lương như quan tham nhũng hay phường lừa lọc thì phải tam khoanh tứ đốm, buôn dân bán nước, lừa thầy phản bạn mới giàu có được.

Cả hai loại người đó, lương thiện hay bất lương, đều có một thành quả bên ngoài rất giống nhau là “giàu”. Người đời thường gọi họ là “đại gia”, con cái họ dù đang là quan chức, cán bộ cũng được tôn là “thiếu gia”, xe họ ngồi thường là “siêu xe”, con chó con mèo là “em Miu”, “cậu Khuyển”...

Tóm lại, người đời thường không phân biệt được cái “nhân” của sự giàu có (thực ra là quá khó), mà chỉ có thể căn cứ vào cái “quả” để danh xưng họ mà thôi. Nhưng cách tiêu tiền của nhà giàu, dù làm giàu bằng cách lương thiện, bất lương hay vừa lương thiện lẫn bất lương, lại bộc lộ được đẳng cấp thực của họ. Trong thực tế, người giàu bao giờ cũng có hai đẳng cấp qua cách xài tiền: trọc phú hay không trọc phú. Và ta thường thấy, nhân nào thì quả nấy.

Làm giàu trong khuôn phép của pháp luật thì xã hội nào cũng khuyến khích. Mọi cuộc thử nghiệm thủ tiêu quyền tư hữu và hạn chế làm giàu dù với ý định tốt nhằm san bằng bất công đều thất bại. Người ta chỉ còn trông chờ vào cách xài tiền của nhà giàu có văn hóa, thực chất là phân phối lại một phần thu nhập xã hội. Mở rộng sản xuất tạo thêm công ăn việc làm, làm từ thiện để giảm bớt sự bất công không thể tránh khỏi do tạo hóa sinh ra người dốt người giỏi, người tài ít kẻ tài nhiều hoặc sự bất hợp lý trong xã hội loài người tạo ra.

Cách xài tiền như vậy là có văn hóa, có “đức không sức mà ăn” như cha ông ta thường tin và được cuộc sống chứng minh. Đã có những người dành tuyệt đại đa số tài sản kiếm được của mình, không phải cho con trai, con gái hay con rể mà cho quỹ từ thiện nhằm thúc đẩy sự tiến bộ của xã hội.

Trọc phú có cách xài tiền khác hẳn. Nhà thơ lớn của nhân loại Đỗ Phủ lúc về già làm bài thơ Đăng Cao nói về tuổi già, bệnh tật và sự mệt mỏi của cuộc sống con người, có hai câu kết: “Gian nan khổ hận phồn sương mấn/Lạo đảo tân đình trọc tửu bôi” (Lắm gian nan, khổ hận, tóc mai dày nhuốm màu sương gió/Cái thân già ốm yếu đành phải thôi cạn chén rượu ô trọc cuộc đời). Không chỉ thời Đường mà mọi thời, rượu đời thường là ô trọc với mọi thứ bon chen, giành giật bẩn thỉu và những người giàu có “trọc phú” đã góp phần làm cho nó ô trọc thêm, chủ yếu bằng cách tiêu tiền của mình kiếm được. Giàu chưa hẳn đã sang. Sang chưa hẳn đã không “chảnh”. Cái cao cả và cái lố bịch, ô trọc thường chỉ cách nhau một bước chân nên không phải ai đứng bên bờ cũng không sẩy chân.

Xã hội ta chưa có nhiều người giàu như các nước. Mới chỉ một người gốc Việt lọt vào tốp 500 tỉ phú của thế giới. Mức sống của dân ta vẫn còn rất thấp so với người ta. Nhưng xem ra cách tiêu tiền kiểu trọc phú của một số nhà giàu nước ta thì bốc trời không thua kém gì thiên hạ. Tất nhiên, tiền của ai người nấy xài. Khi đồng tiền đã được công nhận dù nó có được rửa hay không đều thuộc về người có ví. Tiêu tiền theo kiểu “trọc phú” không vi phạm pháp luật, không ai có quyền can thiệp. Thế nhưng nó đưa lại gì cho chính người bỏ tiền ra?

Đám cưới con trai một nữ đại gia tốn năm mươi tỉ cách đây mấy năm. Dạo gần đây lại rộ lên những đám cưới rình rang khác, có đám còn bắn cả pháo hoa. Một ông nhà giàu lén lút xây biệt phủ, biệt thự hàng chục tỉ không phép, làm chưa xong đã bị đập. Một ông khác xây nhà đúc sáu con gà trống bằng vàng bốn số 9 gắn lên nóc. Có ông làm cả một cái nhà bằng gỗ quý năm tầng nhưng không phải biệt thự mà nhà ống, nhiều người nói giống như cái chuồng chim, giá như nó ở Hội An còn đỡ. Những nghĩa địa nhà lầu ở một tỉnh miền trung nổi lên giữa vùng cát trắng nghèo như miếng vá bằng gấm trên chiếc áo nâu sồng bạc màu. Rồi không hiếm những người chơi xe. Không ai nói gì về niềm say mê sở hữu ô tô của họ nếu họ không khoe khoang.

Cái “văn hóa” trên là của nhà giàu. Họ bỏ tiền túi của mình ra và đó là quyền của họ. Nhưng họ quên một điều: khi mình làm đám cưới, đám ma hay xây mồ mả cho người thân to quá mức bình thường là họ đã vô tình biến người nghèo thành những đứa con bất hiếu, làm những bậc cha mẹ khác tủi thân. Đồng tiền cá nhân nhưng được chi tiêu thiếu văn hóa, thiếu cân nhắc rất có thể gây ra nhiều sự lãng phí. Giá như người ta có thẩm mỹ cao hơn để có thể xây dựng được những biệt phủ có nhiều giá trị kiến trúc tồn tại lâu dài với thời gian như Biệt phủ Thành Chương (Hà Nội) hay Dự Viên (Thượng Hải) là một nhẽ. Đằng này, xây chưa xong đã thấy lố. Lố vì nó lố, vậy thôi. Có ai bênh vực cho cái đẹp nổi khi một cô dâu dù sắc nước hương trời, đeo một lúc 4 kg vàng lên người trong ngày cưới? Có ai nghĩ đám mộ có nhà táng xây dựng, chạm trổ công phu lại nằm chen chúc như trong một cửa hàng vàng mã sẽ có giá trị kiến trúc tương lai?

Điều nguy hại hơn là cái văn hóa trọc phú này lại xuất hiện ở chỗ công quyền. Trụ sở, tượng đài được xây dựng to lớn, bề thế khắp nơi nhưng chưa có công trình nào được giới kiến trúc, mỹ thuật trong nước hay ngoài nước đánh giá cao. Những cách trang trí hoa hòe hoa sói, hoa nhiều đến ngạt thở trong một số hội trường, những bộ ghế ngồi có ngai bằng gỗ quý trong khi rừng bị tàn phá đến cạn kiệt, những nghi lễ với băng rôn đón tiếp ông này ông nọ về huyện về tỉnh công tác, những buổi khởi công với hàng chục áo dài, chân dài, hàng chục cái kéo, băng lụa...tốn kém mà tiền mất tật mang. Mất tiền ngân sách mà vẫn bị chê là trọc phú.

Cái đuôi trọc phú không dễ cắt, chưa cắt được cũng không dễ giấu. Chỉ có một cách duy nhất để làm những kẻ có tiền (kể cả tiền ngân sách) bớt trọc phú đi là họ được tiếp thu một nền văn hóa cao hơn, ít nhất cũng tương xứng với số tiền mà họ có quyền vung vít, tiêu xài. Để họ biết điều đơn giản là làm ra tiền khó nhưng xài tiền còn khó hơn!